فرهنگ تحفه السعادت از مولانا شیخ محمودبن ضیاءالدین محمد است که به سال 916ق در روزگار حکمرانی سلطان اسکندر لودی پادشاه دهلی (894-923 هجری قمری) در هندوستان تالیف و به خواجه سعیدالدین محمد طوسی تقدیم شده است. این کتاب با نامهای دیگری چون فرهنگ اسکندری، تحفه اسکندری، تحفه السعاداه و تحفین السعاده سکندری نیز خوانده شده است. این فرهنگ از نخستین فرهنگهای تفسیری فارسی در شبه قاره است که مولف آن را به صورت تهجی در بیست و نه باب ترتیب داده و هر باب در دو فصل آورده شده است: اول در مفردات و دوم در اصطلاحات و مرکبات، که این تقسیم بندی، تحفه السعادت را از فرهنگهای تفسیری اولیه فارسی متمایز میکند. مولف در تهیه و تدوین این کتاب از لغتنامه های فارسی و عربی پیشین بهره گرفته است علاوه بر این مورد توجه فرهنگ نویسان بعد از خود نیز واقع گردیده. صاحب کتاب درباره برخی از معانی عربی، فارسی، ترکی، هندی و... لغات توضیح میدهد و گاه برای فهم بهتر معانی، نمونه اشعاری از شاعران کهن چون فردوسی، رودکی، حافظ، سعدی، ابن سینا، ظهیرفاریابی و... می آورد. این نوشته با معرفی اجمالی فرهنگ تحفه السعادت، از زوایای گوناگونی مانند کاربرد واژگانی، شیوه مدخل دهی، سبک نگارشی و... تحفه السعادت را بررسی میکند.

میرزا محمد ولی دشت بیاضی متخلص به ولی (؟930 ت - 1001 ه. ق) از شاعران مشهور دوره صفوی و معاصر شاه طهماسب اول میباشد که روزگار شاه عباس کبیر را درک کرده است. او یکی از شاعران توانای عهد خود در سخنوری و ملک الشعرای روزگارش بوده. نگارنده در این مقاله اشاره ای مختصر به زندگی و اوضاع فرهنگی، سیاسی و اجتماعی عصر شاعر کرده است. سپس ارتباط ولی و شاعران معاصرش مورد بررسی قرار گرفته و اشاره ای گذرا نیز به شاعران قبل از ولی که در دیوانش به آنها توجه داشته، شده است. در ادامه مقاله، سبک شعری مولانا محمد ولی دشت بیاضی از جنبه های مختلف سبکی، بهمراه شواهد شعری مورد نقد و ارزیابی قرارگرفته است.

مرا حق از می عشق آفریدست            همان عشقم، اگر مرگم بساید)         دیوان شمس( نظریات عرفانی، فلسفی مولانا در مجموع، بر یک اصل استوار است و آن «وحدت وجود» است. ارکان این اصل عبارت است از: هستی و نیستی، عشق، جمع و تفریق، تضاد، انسان کامل.بحث حاضر بر رکن عشق استوار است که در فلسفه وحدت وجود، مبنای عرفان و تصوف شناخته آمده است. مولانا «عشق» را خمیرمایه همه پیش رفت ها و بزرگ واری ها می دانست. عین القضات همدانی معتقد است که عشق، واسطه است میان عاشق و معشوق که موجب پیوند می شود.مولانا معتقد است که واجب الوجود، محور عشق است و جهان مدارهای متصل و وابسته به آن.مثنوی مولانا با عشق اغاز شده و با عشق پایان می پذیرد. جمع باید کرد اجزا را به عشق                    تا شوی خوش چون سمرقند و دمشق

شیخ «محمد حسین آل کاشف الغطا» (1294-1373 هجری قمری) یکی از مراجع دینی شیعه در روزگار معاصر بود که در دو عرصه علم و اجتماع به ایفای نقش فعال پرداخت. او در زمینه فعالیت های علمی آثار متعددی را تالیف کرده که برخی از آنها هنوز به چاپ نرسیده است. یکی از این آثار، تعلیقات وی بر شرح نهج البلاغه شیخ «محمد عبده» (متوفی 1323 هجری قمری)، مفتی الازهر و شاگرد و همکار سید جمال الدین اسدآبادی است. مقاله حاضر برآن است تا این تعلیقات را گزارش کند.

مقوله ی تأثیرپذیری و تأثیرگذاری علما و دانشمندان در بیان افکار و عقاید آن ها، یکی از موضوعاتی همیشگیِ مدنظر و مطالعه ی پژوهشگران بوده است. در این مقاله نیز تأثیرپذیری مولانا جلال الدین محمد بلخی از امام محمد غزّالی در باب برخی مسائل تربیتی از قبیل «تربیت تدریجی و خودشناس» با تکیه بر کتاب های کیمیای سعادت و احیاء علوم الدین غزّالی، و مثنوی معنوی و دیوان کبیر مولانا، مورد نظر قرار گرفته است. از آنجایی که غزّالی و مولانا به لحاظ تاریخی وحوادث زندگی با یکدیگر قرابت دارند، در بحث تعلیم و تربیت و اصولی که این دو عارف بلندپایه به آن ها اشاره کرده اند، تأثیرپذیری مولانا از غزّالی در باب مسائل تربیتی و تعلیمی درخور بررسی است. این نوشتار با روش تحلیل محتوا می کوشد تا به این سؤال، یعنی اثرپذیری مولانا در اظهار اندیشه ها و افکار خود از ابوحامد غزّالی پاسخ دهد. این تحقیق نشان می دهد که مولوی در رعایت تشویق و تنبیه، ایجاد انگیزه، نظرداشت تفاوت های شخصیتی، غور در بُعد باطنی، مهیا کردن شرایط توبه و توکل و دوری از گناه، از غزّالی تأثیر فراوان پذیرفته است تا جایی که می توان برخی آراء مولانا را ترجمان افکار غزّالی دانست.

در این مقاله تلاش شده است تا گزارشی فشرده و مختصر درخصوص قرائت های تازه از آثار مولانا در غرب ارائه گردد. قرائت هایی که به لحاظ کمی و کیفی سیر صعودی دارد و گاهی به دیدگاه ها و بصیرت هایی می رسد که برای خوانندگان شرقی و فارسی زبانان نیز تازگی دارد. در بخش هایی از مقاله نیز خواننده با چگونگی تداول نام «رومی» در زندگی مدرن دنیای غرب و اقبال فزاینده نسبت به او با ذکر شواهدی آشنایی خواهد یافت.

ابلیس در مثنوی معنوی دو سیمای متفاوت دارد. از سویی شخصیتی شرور و شوم است که کمر به ویرانی آرمان الهی بسته است. در مواردی برابر با نفس اماره شمرده می شود و کار او وسوسه است و تنها با هدایت پیر راه دان می توان از وسوسه های او در امان ماند.نگاه دیگر به ابلیس در مثنوی بسیار شگفتی آفرین است و با آنچه در آثار عارفانی چون عین القضات و حلاج آمده است شباهت دارد. تصویر این چهره در داستان معاویه و ابلیس آشکار می شود. در این داستان مولانا با وسعت دید و نگاه نوآور خود هر چند با جمال، نکاتی حکیمانه را یادآور می شود. داستان معاویه و ابلیس در این مقاله مورد بازنگری قرار گرفته است و نکات مورد نظر مولانا و نیز اشارات مشابه آن در تاریخ اندیشه عرفانی مورد بررسی قرار گرفته است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.